Ossoliński Krzysztof h. Topór (1587–1645), wojewoda sandomierski. Ur. 28 IV w Bukowsku (w ziemi sanockiej), był trzecim z kolei synem woj. sandomierskiego Zbigniewa (zob.) i jego pierwszej żony Jadwigi z Sienieńskich, bratem kaszt. czerskiego Maksymiliana (zob.) i przyrodnim bratem Jerzego (zob.). W r. 1596 został oddany do kolegium jezuickiego w Lublinie, a z początkiem 1604 r. ojciec wyprawił go, wraz z bratem Maksymilianem, na naukę do Niemiec. Bracia uczyli się tam na jezuickim uniwersytecie w Würzburgu aż do r. 1607, kiedy wrócili do kraju. Wtedy został może Krzysztof dworzaninem królewskim, ale już 11 I 1608 wyjechał, zabierając ze sobą brata Jerzego, do Grazu z poleceniami królewskimi na dwór arcyksiążąt habsburskich. Po 5 miesiącach (pozostawiwszy Jerzego w Grazu w kolegium jezuitów) wyruszył do Florencji w orszaku arcyksiężniczki Marii Magdaleny, zaślubionej księciu toskańskiemu Kuźmie II. W r. 1609 przebywał na uniwersytecie w Bolonii, zwiedził Rzym, a 3 V 1611 wpisał się na uniwersytet w Padwie, skąd rychło udał się do Francji. W r. 1612 wrócił z Paryża do Polski, a w r. n. – jakby dla zakończenia pańskiej edukacji – wyprawił go ojciec z wojskiem kwarcianym na Podole. Dn. 29 III 1618 został O. podstolim, a 17 I 1620 podkomorzym sandomierskim. Z początkiem 1619 r. był zapewne z ojcem na sejmie w Warszawie. Potem posłował z woj. sandomierskiego na sejmy: 1620, 1621, 1623, 1624, 1625, 1626 (oba), 1627, 1628, 1629 (pierwszy), 1632 (marcowy, konwokacyjny i elekcyjny). W r. 1620 był deputatem do rady wojennej z koła poselskiego. Sam wziął też wtedy udział w wyprawie przeciwko Turkom z rotą arkabuzerską własnego zaciągu. Na sejmach zajmował się głównie sprawami gospodarczymi: w l. 1621 i 1623 był komisarzem do sprawy cen, w r. 1627 miał mowę do senatu w kwestii bicia monety, a na konwokacji 1632 r. został deputatem do rewizji skarbu. Dużą rolę odegrał jako przywódca regalistów na sejmie toruńskim 1626 r. (II). Powierzono mu wtedy zaopatrzenie w prowiant wojska walczącego ze Szwedami w Prusach, z czego wywiązał się dobrze. Został również wówczas delegatem do rozważenia nieudanego królewskiego projektu reformy sejmowania. Na sejmie 1627 r. wypowiadał się za zmianą systemu obrony.
Na elekcji 1632 r. był O. pokonanym kontrkandydatem Jakuba Sobieskiego na stanowisko marszałka sejmowego. Bronił wtedy prerogatyw królewskich, ale jednocześnie opowiadał się za jednomyślnością i potępiał tajny pakt z cesarzem z r. 1613. Znany zwolennik kontrreformacji, hamował zapędy różnowierców, a z drugiej strony ostro upominał się o ograniczenie wzrostu dóbr duchownych. Wygłosił też wtedy mowę w obronie walczącej z jezuitami Akad. Krak. Był posłem z woj. krakowskiego na sejm koronacyjny Władysława IV z pocz. 1633 r. i podczas tegoż sejmu został mianowany kasztelanem sądeckim. Wybrano go wówczas do kilku komisji, m. in. do rewizji i ordynowania mennicy. Uczestniczył następnie w zjeździe szlachty krakowskiej w Krakowie (5 IV), w sejmiku posejmowym w Proszowicach (6 IV) oraz podpisał protesty szlachty przeciw włączeniu do konstytucji sejmowych artykułów bez uzgodnienia ich z izbą. Popierał natomiast uchwalenie poborów na wojnę ze Szwecją. Jako rzecznik pełnego przygotowania na wypadek wojny wystąpił na zjeździe woj. krakowskiego na okazowaniu pod Kazimierzem 24–27 IV 1634. Brał także udział w sejmiku posejmowym woj. krakowskiego we wrześniu t. r., na którym wyrażono zgodę na dodatkowy pobór. Dn. 18 X 1636 postąpił na kasztelanię wojnicką, a 16 IV 1638 na woj. sandomierskie. Na sejmie warszawskim 1641 r. wszedł do komisji mającej przygotować korekturę postępowania sądowego (skrócenie procesów). Powołany na sejmie 1643 r. do grona deputatów, którzy mieli przygotować instrukcję w sprawie pobierania indukty w komorach granicznych, nie wziął ostatecznie udziału w pracy tej deputacji. W marcu 1643 był delegatem senatu do napomnienia nuncjusza M. Filonardiego. Dobre stosunki utrzymywał z królową Cecylią Renatą, a w sierpniu 1644 przyjmował po drodze króla wracającego Wisłą z Krakowa do Warszawy.
Dn. 12 I 1615 wziął O. w kościele Franciszkanów w Krakowie ślub z Zofią Cikowską (zm. 1638/9), córką podkomorzego krakowskiego Stanisława (zob.). Dostał za nią znaczny posag w pieniądzach i dobrach, a m. in. kamienicę w Krakowie na rogu Rynku i ul. Brackiej, gdzie zamieszkał. Z tej okazji dał mu ojciec dobra mieleckie w ziemi sandomierskiej, tj. połowę Mielca i wsie: Cyrankę, Przyłęk, Chorzelów, Kliszów, Gałuszowice i Brzeście. Dodatkowe dobra pozyskał O. po śmierci swego szwagra Stanisława Cikowskiego młodszego, a o resztę starał się, bez większych sukcesów, w pierwszej połowie lat trzydziestych. W drugim dziesięcioleciu XVII w. miał «majętność zawiślną w posagu żony swojej», z początkiem 1619 r. otrzymał od ojca dobra Iwaniska pod Opatowem, oddając za to bratu Maksymilianowi dobra mieleckie, z których zatrzymał tylko Gałuszowice, Kliszów i Brzeście. T. r. scedował mu ojciec starostwo stopnickie. Dalszy rozwój dóbr O-ego jest trudny do uchwycenia, był on jednak człowiekiem bardzo bogatym. W r. 1632 oddał star. stopnickie synowi Krzysztofowi Baldwinowi, ale miał jeszcze star. ropczyckie i przybysławskie oraz wolbromskie, które uzyskał w r. 1641 z pomocą brata podkanclerzego Jerzego, a wbrew kanclerzowi Piotrowi Gembickiemu.
O. fundował w l. 1622–39 klasztor Reformatów w Stopnicy, był także dobrodziejem konwentu miechowskiego oraz jezuitów i karmelitów bosych w Krakowie (zapisy pozostawił jeszcze dla innych kościołów). W Ujeździe koło Iwanisk i Opatowa zbudował nowy kościół, ale najsłynniejszą fundacją O-ego stał się tamtejszy zamek, wystawiony podobno za 30 mln. złotych. Zamek Krzyżtopór w Ujeździe rozpoczęto budować przed r. 1627, a ukończono w r. 1644; jego architektem był Wawrzyniec Senes. Była to wspaniała rezydencja typu palazzo in fortezza w stylu manierystycznym. Współautorem bardzo skomplikowanej kompozycji architektonicznej zamku był może sam właściciel, który jest chyba też autorem dwuwierszy umieszczonych na murach pałacu. Zachowały się dystychy łacińskie O-ego z okresu elekcji, zaś panegirysta Jan Cynarski podaje, iż O. napisał 60 dzieł. Z nich wiemy o tłumaczeniu „Argenidy” J. Barclaya. O. miał własną kapelę, a może malował dlań też Bartłomiej Strobel. Jego dwór stanowił «palestra nobilitatis», gdzie m. in. wychowywano w katolickim duchu liczne dzieci szlachty różnowierczej. Zmarł O. 24 II 1645 (wybierając się na sejm i schwytany nagłą «febrą»). Pochowano go w Krakowie u Karmelitów Bosych w habicie franciszkańskim.
Drugą żoną O-ego była Zofia z Krasińskich (zm. 1642), wdowa po Mikołaju Ligęzie, kaszt. sandomierskim (zob.), a trzecią – Elżbieta Firlejówna (zm. po 1650), córka Mikołaja, woj. sandomierskiego (zob.), wdowa 1. v. po Krzysztofie Sapieże, podczaszym lit., 2. v. po Andrzeju Rysińskim. Po śmierci O-ego poślubiła Łukasza Opalińskiego, marszałka w. kor. (zob.). Z pierwszej żony Zofii Cikowskiej miał syna Krzysztofa Baldwina (zm. 1650 bezpotomnie), studenta Uniw. Krak. w r. 1631, star. stopnickiego, ropczyckiego i wiślickiego, i córkę Elżbietę.
Portret O-ego (z w. XVIII) w kościele pokolegiackim w Klimontowie (reprod. w: Katalog zabytków sztuki w Pol., III z. 11 fig. 264); – Estreicher; Dworzaczek; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne…, W. 1860 II 119–20; Niesiecki; Żychliński, XXIII 132–3; Katalog rękopisów Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Lw. 1881–90 I–III; – Czapliński W., Senat za Władysława IV, w: Studia historyczne ku czci Stanisława Kutrzeby, Kr. 1938 I 95; Czapliński W., Długosz J., Życie codzienne magnaterii polskiej w XVII wieku, W. 1976; Gruszecki A., Bastionowe zamki w Małopolsce, W. 1962; tenże, Niektóre elementy zamku Krzyżtopór w Ujeździe w świetle badań 1962 i 1965 roku, „Roczn. Muz. Świętokrzyskiego” T. 6: 1970; Lutostańska A., Przyczynek do mecenatu artystycznego Krzysztofa Ossolińskiego na tle badań nad zamkiem w Ujeździe, „Kwart. Archit. i Urban.” R. 8: 1963 nr 1; Ossoliński J. M., Wiadomości historyczno-krytyczne do dziejów literatury polskiej…, Lw. 1852 IV 331–8; Pałucki W., Drogi i bezdroża skarbowości polskiej XVI i pierwszej połowy XVII wieku, Wr. 1974; Seredyka J., Sejm w Toruniu z 1626 roku, Wr. 1966 s. 47, 102, 163; Tomkowicz S., Krzyżtopór, twierdza magnacka XVII w. i jej architekt Wawrzyniec Senes, Spraw. Kom. do Badania Hist. Sztuki w Pol., Kr. 1896 V; Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Stopnickiem, Mariówka 1929 s. 255–6; – Akta sejmikowe woj. krak., II; Arch. nacji polskiej w uniw. padewskim, I; Chronowski K. J., Immortale praeconium virtutis…, Kr. [1642]; Cynerski J., Annulus gentilitius…, Kr. 1642; Liber chamorum, I–II; Lubieniecki S., Historia reformationis Polonicae, W. 1971; Opaliński K., Listy… do brata Łukasza 1641–1653, Wr. 1957; Ossoliński J., Pamiętnik, Wyd. W. Czapliński, W. 1976; Ossoliński Z., Pamiętnik, Lw. 1879 s. 7, 13, 21, 29, 30, 39, 44, 47, 99, 104; Racki J., Posthuma honorum mnemosyne in funere… Christophori a Tęczyn Ossoliński… anno… 1645 10 Aprilis, Kr. [1645]; Radziwiłł, Memoriale, I–V; Vol. leg., III 363, 426, 453, 730, 800, 803, 807, IV 9, 66, 67; Wielewicki, Dziennik, IV 240; – B. Czart.: rkp. 860 s. 217–218, rkp. 1657 s. 150; B. Jag.: rkp. 102 s. 899, 915, 964; B. PAN w Kr.: rkp. 7456; WAP w L.: Castrensia Lublinensia 21721/1 k. 307 (autograf); – Kartoteka do Życia Umysłowego Polski w XVI i XVII w. w Materiałach Red. PSB; Kartoteka posłów sejmowych XVII w. (Oprac. Z. Trawicka) w Materiałach Red. PSB.
Wacław Urban